Friol: un percorrido pola súa historia
Ademais da casa consistorial e da fortaleza de San Paio de Narla, o municipio de Friol conserva tamén importantes pegadas do seu pasado megalítico e castrexo, os vestixios máis antigos que se manteñen neste territorio. Estas terras foron ocupadas ao longo dos séculos por romanos e visigodos, deixando tras de si numerosas sinais da súa presenza.
Durante a Idade Media, as familias Ulloa, Parga e Seixas repartíronse o poder feudal da zona, algo que aínda hoxe pode observarse nas edificacións, torres e pazos que se espallan polo municipio: a torre de Friol, a fortaleza de San Paio de Narla, a torre de Miraz e os pazos de Remesil e Trasmonte son boas mostras dese legado.
A fortaleza de San Paio de Narla, de orixe incerta, foi reconstruída no século XVI por don Vasco de Seixas, señor da Casa Solar e Castro de Seixas e do Pazo de San Paio. Era fillo de Vasco de Seixas “o vello” e de María Álvarez de Sotomayor, e neto doutro Vasco de Seixas, que xa no século XIV posuía amplos dominios en San Paio, Osera, Chantada, Ferreira, Samos, Sobrado e Eiré. Participou nas loitas dinásticas dos Trastámara apoiando a don Enrique. Naquel tempo, o poder señorial lucense quedou nas mans de apenas cinco grandes casas: os Seixas, Ulloa, Lemos, Saavedra e Pardo.
O percorrido pode comezar en Cotá, por un sendeiro entre árbores que leva ata un cruce de camiños presidido por un curioso cruceiro. A súa singularidade radica en que lembra os cruceiros irlandeses, pois carece de columna e capitel. Eríxese sobre un triplo chanzo e un pedestal rectangular cuxo eixo principal coincide cos brazos da cruz. A superficie está decorada con círculos de radios curvos, dez por lado, que evocan as esvásticas celtas ou os bubóns das cruces de peste bretoas dos séculos XVI e XVII.
No mesmo cruce atópase unha antiga casa de pedra con pendellos aparellados á fachada, usados antigamente nos días de feira para vender produtos locais. O camiño continúa entre muros e pistas de terra, ata chegar a outro tesouro patrimonial: o dolmen de Muroxosa ou Forno dos Mouros, unha tumba megalítica de cámara poligonal case circular, cuberta por unha única lousa de grandes dimensións. No seu interior apareceu un vaso campaniforme, unha rareza nos xacementos megalíticos de Galicia.
O paseo segue entre piñeiros, carballos, bidueiros e regatos, cruzando en ocasións o río Narla, ata regresar ao núcleo de Friol, onde se pode contemplar o miliario romano da vía XIX, datado na época do emperador Antonino. Este miliario indicaba as millas que restaban ata Lugo e actualmente pode verse na praza do Concello, aínda que o orixinal se conserva no Museo Provincial de Lugo.
Desde alí, baixando unhas escaleiras en dirección ao río Narla, a ruta conclúe no Muíño de Serén, outro vestixio que lembra a intensa relación de Friol coa súa historia, a natureza e o paso do tempo.
Este percorrido é, en definitiva, unha viaxe a través da memoria dun territorio que soubo conservar a súa identidade ao longo dos séculos. Cada pedra, cada cruz e cada muíño falan dunha historia viva, escrita entre os ecos das loitas medievais, os rituais megalíticos e o labor cotián das xentes do campo. Hoxe, o visitante que se achega a estas terras descobre un valioso patrimonio histórico e natural.